Równowaga emocjonalna

            Równowaga emocjonalna polega na tym, że dominujące emocje nieprzyjemne mogą być do pewnego stopnia zneutralizowane przez emocje przyjemne, i odwrotnie. W idealnej równowadze emocjonalnej szala powinna być przechylona na korzyść emocji przyjemnych, aby mogły one przynajmniej częściowo łagodzić ujemne skutki psychologiczne przewagi emocji nieprzyjemnych.

            W ciągu pierwszych dwóch lat życia dziecka można tak kontrolować środowisko, aby doznawało ono jak najwięcej emocji przyjemnych i tylko minimum uczuć nieprzyjemnych. Z chwilą gdy dziecko osiąga zdolność swobodnego poruszania się, kontrola taka nie jest już możliwa.

            Równowagę emocjonalną można osiągnąć w dwojaki sposób:

• poprzez kontrolę środowiska, tak aby nieprzyjemne emocje szybko zastąpić przyjemnymi i żeby rachunek wypadł na korzyść emocji przyjemnych (jest to możliwe w okresie niemowlęcym)
• poprzez udzielanie dzieciom pomocy w rozwijaniu tolerancji na emocje, zwłaszcza zdolności znoszenia skutków emocji nieprzyjemnych (ponieważ złość jest bardzo powszechną  emocją w okresie dzieciństwa, najważniejszą formą tolerancji dziecka na emocje powinna być tolerancja na frustracje, czyli zdolność do akceptowania frustracji).

Kontrola emocji.

W potocznym znaczeniu przez kontrolę emocji rozumie się tłumienie zewnętrznych reakcji na bodźce wywołujące emocje. Zgodnie z takim ujęciem osoba, u której pojawiło się uczucie złości, tłumi swe reakcje mimiczne, fizyczne i słowne, normalnie towarzyszące złości, i w ten sposób sprawia wrażenie, że jest opanowana. W opinii otoczenia, im ktoś bardziej potrafi stłumić zewnętrzne przejawy emocji, tym ma lepszą kontrolę emocjonalną.

Naukowe pojmowanie kontroli emocji różni się znacznie od ujęcia potocznego. Słowo „kontrola”, zgodnie z definicją podaną w każdym standardowym słowniku, oznacza „wywieranie hamującego lub ukierunkowującego wpływu na”. Naukowe rozumienie terminu „kontrola emocji” oznacza skierowanie energii emocjonalnej na pożyteczne i społecznie akceptowane tory. Ujęcie naukowe kładzie również nacisk na opanowanie, ale nie jest to całkiem równoznaczne z tłumieniem. Ludzie, którzy powstrzymują się od otwartych przejawów emocji usiłują skierować energię wytworzoną przez organizm na pożyteczne i społecznie akceptowane wzory zachowania.

Dzieci powinny się nauczyć opanowywać zarówno bodźce, które wzbudzają emocje, jak i towarzyszące im zwykle reakcje. Aby tego dokonać, muszą umieć ocenić dany bodziec i zdecydować, czy reakcja emocjonalna jest uzasadniona, czy też nie.

Osiągnięcie kontroli nad emocjami jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju dziecka z dwóch głównych powodów. Po pierwsze, grupa społeczna oczekuje od wszystkich dzieci, aby nauczyły się kontrolować swoje emocje i ocenia dziecko według tego, jak mu się to udaje. Jakkolwiek dorośli bywają pobłażliwi wobec emocjonalnych wybuchów małych dzieci, to jednak nie aprobują podobnych reakcji
u dzieci starszych. Dzieci szybko zresztą spostrzegają, że niepohamowane przejawy ich emocji nie są tolerowane. Po drugie z chwilą gdy już ukształtuje się jakiś wzór ekspresji emocji, trudno ją kontrolować, a jeszcze trudniej wyeliminować. Im wcześniej dzieci nauczą się kontrolować swoje emocje, tym łatwiejsze będzie dla nich to zadanie.

Fizyczny i psychiczny stan gotowości do działania, jaki powstaje w wyniku wzbudzonej emocji, może być rozładowany w rozmaity sposób. Typowy dla danej osoby sposób reagowania zależy głównie od tego, co jej sprawia najwięcej satysfakcji, co zyskuje aprobatę społeczną lub co pozwala uniknąć dezaprobaty osób znaczących. Najbardziej typowe dla dzieci sposoby rozładowania tłumionej energii:

Typowe sposoby rozładowania tłumionej energii emocjonalnej:

• Markotność – jest to przewlekły stan emocjonalny spowodowany przez tłumioną energię emocjonalną, która bezustannie nurtuje daną osobę. Negatywne emocje są prawdopodobnie  kontrolowane, toteż dzieci stają się posępne, chorowite, małomówne lub wpadają w zły humor. Stają się też apatyczne i funkcjonują poniżej swoich możliwości, tracą  zainteresowanie innymi osobami i rzeczami, natomiast zbytnio zajmują się własną osobą
  i swoimi uczuciami.
• Reakcje zastępcze – energię emocjonalną można rozładować przez zastąpienie reakcji związanej zwykle z daną emocją zachowaniem bardziej akceptowanym społecznie. Kiedy dziecko chce wyładować swoją złość, może ubliżyć komuś, zamiast uderzyć go lub kopnąć, albo też może zrobić coś pożytecznego lub konstruktywnego.
• Przemieszczenie reakcji – mechanizm ten polega na skierowaniu reakcji emocjonalnej na osobę, zwierzę lub przedmiot nie mające żadnego związku
  z danym bodźcem. Na przykład zamiast uderzyć lub skrzyczeć kogoś, rozzłoszczone dziecko atakuje zupełnie niewinną ofiarę.
• Regresja – to jeden z najczęstszych sposobów wyrażania zablokowanych emocji w dzieciństwie. Regresja oznacza powracanie do wcześniejszych bądź infantylnych form zachowania. Na przykład dziecko zazdrosne może zacząć się znowu moczyć lub domagać się pomocy przy ubieraniu.
• Wybuchy emocji – w trakcie wybuchów emocjonalnych dzieci reagują gwałtownie na pozornie błahe bodźce, przy czym gwałtowność wybuchu gniewu jest niewspółmiernie silna w porównaniu z wywołującym go bodźcem. U starszych dzieci, od których oczekuje się tolerancji na frustracje, wybuchy emocjonalne prowadzą często do powstania poczucia nieadekwatności, winy
  i wstydu.

Nie ma takiego sposobu wyrażania kontrolowanej emocji, który byłby w każdej sytuacji najlepszy. Dlatego dzieci wybierają taki sposób, który odpowiada ich potrzebom i równocześnie jest aprobowany społecznie. Jeśli dziecko nie wyładuje całej energii wzbudzonej przez emocję, może mieć to niekorzystne następstwa dla jego

samopoczucia fizycznego i psychicznego. Nawet najbardziej konstruktywna pośrednia ekspresja złości nie jest wystarczająca, jeśli nie oczyści systemu energii wytworzonej przez złość. Wybuch emocjonalny może oczyścić ten system, ale nie przyczyni się do pozyskania aprobaty ze strony grupy. W rezultacie nie przynosi to zadowolenia.

Wszystkie dzieci powinny nauczyć się, jak rozładowywać nadmiar energii emocjonalnej. Jest to potrzebne po to, aby dzieci jak najmniej doznawały trudności fizycznych i psychicznych wówczas, gdy kontrola okaże się konieczna. Pomocny
w rozładowywaniu nadmiaru energii emocjonalnej może być:

• codzienny wytężony wysiłek fizyczny w trakcie zabawy lub pracy
• zrozumienie, że wytężony wysiłek pomaga w osiąganiu dobrego samopoczucia psychicznego i fizycznego
• rozwinięcie takiego poczucia humoru, aby móc się śmiać nawet w samotności
• zrozumienie, że płakać mogą nie tylko małe dzieci, płacz może być dobry dla wszystkich dzieci, jeśli wiedzą, kiedy i gdzie się nim posługiwać
• bliski związek uczuciowy przynajmniej z jednym z członków rodziny, każde
  z rodziców może pomóc dziecku w uzyskaniu bardziej dojrzałego spojrzenia na jego problemy
• bliski przyjaciel, któremu można powierzyć swe zmartwienia i żal, nie zawsze dzieci potrafią o nich mówić z dorosłymi
• chęć omawiania swych problemów z kimś życzliwym, większość dzieci, o ile się ich nie zniechęci, lubi swobodnie opowiadać o wszystkim, włącznie ze swymi kłopotami
• poszanowanie przez otoczenie przyczyn pobudzenia emocjonalnego jednostki, na przykład, kiedy dzieci czegoś się boją, na pewno istnieje ku temu powód, jeśli rodzice, nauczyciele i inne osoby uznają ten fakt, dzieci chętnie zwierzą się im ze swoich obaw.

Opracowanie K. Procek-Hryniewicz

na podstawie książki E. Hurlock „Rozwój dziecka”