Typowe dla dzieci rodzaje emocji

 

Strach

            W pewnych okresach życia dzieci przeżywają charakterystyczne rodzaje strachu, które nazywamy typowymi dla danego wieku. Bez względu na wiek dziecka ważną cechą charakterystyczną dla wszystkich bodźców wywołujących strach jest to, że pojawiają się one nagle i niespodziewanie, co daje dziecku małą szansę dostosowania się do zmieniającej się sytuacji.

            W miarę jak dziecko podrasta i dojrzewa intelektualnie, umie lepiej i szybciej dostosować się do nagłych i zaskakujących okoliczności. W rezultacie znika wiele warunków, które wyzwalały strach, kiedy dziecko było młodsze.

            Czynniki odpowiedzialne za zróżnicowanie reakcji strachu u dzieci:

• Inteligencja (dzieci o przyśpieszonym rozwoju umysłowym przejawiają reakcje strachu charakterystyczne dla dzieci starszych od nich, natomiast dzieci opóźnione w rozwoju umysłowym przeżywają strach w sposób typowy dla dzieci od nich młodszych; ponadto dzieci wybitnie zdolne mają więcej obaw niż ich przeciętni koledzy, gdyż lepiej uświadamiają sobie możliwość niebezpieczeństwa).
• Płeć (w każdym wieku dziewczęta na ogół częściej przeżywają strach aniżeli chłopcy).
• Kondycja fizyczna (dziecko, które jest zmęczone, głodne lub w złym stanie zdrowia, reaguje bardziej bojaźliwie, niż to jest normalne, i jest przestraszone
  w wielu sytuacjach, które normalnie nie wzbudzają strachu).
• Kontakty społeczne (dziecko przebywające wśród osób bojaźliwych ma również skłonność do reakcji strachu).
• Osobowość (dzieci pozbawione poczucia bezpieczeństwa są bardziej skłonne do przeżywania obaw niż dzieci uczuciowo bezpieczne, ekstrawertycy przejmują wiele reakcji strachu poprzez naśladownictwo innych osób i różnią się pod tym względem od introwertyków).

 

Nieśmiałość

            Nieśmiałość jest formą strachu, dla której typowe jest wzbranianie się przed kontaktem z osobami obcymi, nieznajomymi. Nieśmiałość przejawia się zawsze wobec osób, nie dotyczy natomiast przedmiotów, zwierząt lub sytuacji.

            Badania nad niemowlętami ujawniły, że nieśmiałość jest prawie powszechną reakcją dzieci 6-miesięcznych wobec obcych lub wobec osób znajomych, które zmieniły ubiór lub fryzurę. Nieśmiałość w obecności obcych osób jest tak typowa dla tego wieku, że często jest on nazywany „wiekiem lęku przed obcymi” lub „okresem bojaźliwości dziecięcej”.

            Jeśli bojaźliwość jest bardzo silna i częsta, może doprowadzić do uogólnionej nieśmiałości, która wpłynie na stosunki dziecka z otoczeniem w dalszych okresach rozwoju. Dzieci takie noszą miano dzieci nieśmiałych.

            Nieśmiałość ta ma swoje źródło w niepewności, jaka będzie reakcja otoczenia, lub w lęku przed wyśmianiem przez innych.

 

Zmartwienie

            Zmartwienie zwykle jest określane jako „urojony strach” lub „cudzy kłopot”.
W przeciwieństwie do rzeczywistego strachu, nie jest ono wywołane bezpośrednio jakimś bodźcem ze strony środowiska, lecz stanowi wytwór umysłu dziecka. Powstaje w wyniku wyobrażenia sobie niebezpiecznych sytuacji, które mogłyby się zdarzyć. Zmartwienia są normalnym zjawiskiem w dzieciństwie i pojawiają się nawet u dzieci bardzo dobrze przystosowanych.

           

            W jaki sposób dziecko wyraża zmartwienia, zależy to od typu osobowości. Dzieci z poczuciem niższości i własnej nieadekwatności skłonne są internalizować swoje troski, myśleć o nich i wyolbrzymiać je do nieprawdopodobnych rozmiarów. Dzieci dobrze przystosowane będą przypuszczalnie rozmawiać o swoich zmartwieniach z osobami, które uważają za życzliwe. Dzieci, które czują się niepewne i odrzucone, wypowiadają często swoje troski, mając nadzieję, że zdobędą sympatię
i następnie akceptację społeczną. Ekstrawertycy, niezależnie od wieku, częściej zwierzają się ze swoich zmartwień niż introwertycy.

 

Lęk

            Lęk jest stanem napięcia psychicznego w związku z zagrażającą lub przewidywaną przykrością. Charakteryzuje go obawa, napięcie, złe przeczucia, od których jednostka nie może się uwolnić. Towarzyszy mu poczucie bezradności, ponieważ osoba przeżywająca lęk czuje się zablokowana, niezdolna do znalezienia rozwiązania swoich problemów. Charakterystyczny dla lęku stan napięcia psychicznego może w pewnym momencie przekształcić się w uogólniony stan lękowy: dzieci są nieco zatrwożone w każdej sytuacji, którą odbierają jako potencjalne zagrożenie.

            Lęk rozwija się na bazie strachu i obaw, różni się jednak od nich pod kilkoma względami. W porównaniu ze strachem jest bardziej nieuchwytny, a poza tym ma swoje źródło w sytuacjach przewidywanych, nie zaś w rzeczywistych. Lęk spowodowany jest raczej przyczynami wyimaginowanymi niż realnymi. Lęk jest uogólnionym stanem emocjonalnym, wiąże się z problemem subiektywnym.

            Lęk pojawia się zazwyczaj po okresie częstych i intensywnych zmartwień, które sprawiają, że dziecko traci wiarę w siebie, i usposabiają je do ogólnego poczucia nieadekwatności. Lęk może także rozwinąć się w wyniku „zarażenia się”. Jeśli dziecko jest bardzo blisko związane z osobami o skłonnościach lękowych, np, z matką lub rodzeństwem, może przejąć od nich lęk w wyniku naśladownictwa. Jeśli doświadczało już uczuć lęku, wówczas kontakty z osobami lękliwymi mogą jeszcze bardziej wzmagać jego lękliwość.

            Lęk, w jego łagodniejszej postaci, może przejawiać się w łatwym do rozpoznania zachowaniu, takim jak:

 

• depresja
• nerwowość
• drażliwość
• wahania nastroju
• bezsenność
• szybkie wpadanie w złość
• szczególna wrażliwość na to, co mówią lub robią inne osoby.

 

Dziecko lękliwe jest nieszczęśliwe, ponieważ brak mu poczucia pewności. Może siebie potępiać, gdyż czuje się winne, że nie spełnia oczekiwań rodziców, nauczycieli, rówieśników. Często czuje się osamotnione i nie zrozumiane. Poczucie niezadowolenia z siebie nie ogranicza się do jakiejś specjalnej sytuacji, lecz ma raczej charakter uogólniony.

            W poważniejszej swej postaci lęk może być trudny do rozpoznania. Niektóre typowe reakcje dzieci, które służą im do ukrycia lęku (dzieci stosują je przeważnie nieświadomie, nie zdając sobie sprawy ze swoich stanów lękowych, których nie uświadamia sobie również ich otoczenie):

• zachowanie hałaśliwe i popisywanie się, dzieci lękliwe usiłują poprzez popisywanie się przekonać siebie i otoczenie o swoich umiejętnościach
• nuda, lęk wywołuje u dzieci stan znudzenia, zniecierpliwienia, utrudnia im zainteresowanie się czymkolwiek przez dłuższy czas
• skrępowanie, dzieci lękliwe czują się niepewnie zarówno wtedy, gdy przebywają samotnie, jak i w otoczeniu; ich lęk przejawia się w postaci odruchów nerwowych i zaburzeń mowy
• unikanie sytuacji zwiastujących zagrożenie, dzieci unikają sytuacji zagrożenia kładąc się spać nawet wówczas, gdy nie są zmęczone, lub bawiąc się tak intensywnie, że nie mają czasu na rozmyślanie, albo też uciekając w świat fantazji
•  charakterystyczne reakcje: dzieci lękliwe reagują na bodźce nadmiernie silnie lub zbyt słabo, jakaś drobna uwaga krytyczna może spowodować wybuch gniewu, a z kolei złośliwy atak może zostać przyjęty z wyraźnym spokojem
  i bez irytacji
• zachowanie nietypowe dla dziecka: przyjaźnie usposobione dziecko może przejawiać cechy okrucieństwa, kiedy przeżywa lęk, a dziecko zwykle uprzejme może popełnić czyn brutalny
• objadanie się, dzieci lękliwe prawie zawsze stają się łase na słodycze
• nadużywanie środków masowego przekazu, dzieci lękliwe znacznie częściej niż ich rówieśnicy korzystają z telewizji i innych środków masowego przekazu,
  w ten sposób chwilowo unikają sytuacji mogących przynieść zagrożenie
• nadużywanie mechanizmów obronnych, jakkolwiek wszystkie dzieci posługują się mechanizmami obronnymi, zwłaszcza projekcją, to jednak dzieci lękliwe zbyt często przerzucają winę na innych, w nadziei uwolnienia się od nieokreślonego niepokoju spowodowanego poczuciem winy i nieadekwatności.

 

Złość

            Złość jest znacznie częstszą reakcją emocjonalną niż strach w jego różnorodnych postaciach. Dzieje się tak, ponieważ w otoczeniu dziecka znajduje się więcej bodźców wywołujących złość niż strach oraz dlatego, że dzieci wcześnie odkrywają, iż złość jest skutecznym sposobem zwrócenia na siebie uwagi lub uzyskania tego, czego pragną. Z wiekiem zwiększa się liczba sytuacji wywołujących złość i dzieci coraz częściej się złoszczą. Zmniejsza się natomiast liczba reakcji strachu, ponieważ w większości przypadków dzieci uświadamiają sobie, że nie ma żadnych realnych powodów, by się bać.

            Częstość i intensywność napadów złości jest różna u poszczególnych dzieci. Niektóre dzieci są bardziej odporne na bodźce wywołujące złość. Z kolei, u tego samego dziecka odporność na te bodźce zmienia się w zależności od potrzeb, które zostają zablokowane, od stanu fizycznego i emocjonalnego w danym okresie oraz od sytuacji, w której występuje dany bodziec. Jedne dzieci mogą reagować niewielkim poirytowaniem, inne – wybuchem złości, a jeszcze inne – wycofywaniem się, wyrażającym głębokie niezadowolenie lub poczucie własnej nieadekwatności.

 

            Bodźce wywołujące złość:

• sytuacje ograniczające swobodę ruchów dziecka: przeszkody w ruchach, które chce wykonać, wprowadzone przez innych lub spowodowane własną niezbornością ruchową;
• hamowanie czynności, które dziecko już wykonuje;
• sprzeciwianie się jego woli, planom i zamiarom;
• wreszcie skumulowane, narosłe rozdrażnienie.

 

Podatność dzieci na te bodźce wywołujące złość zmienia się z wiekiem:

• niemowlęta reagują wybuchami złości na drobne fizyczne niewygody, na przeszkody i ograniczanie aktywności fizycznej, na czynności związane z pielęgnacją, jak kąpanie i ubieranie; irytują je także trudności w komunikowaniu się z innymi poprzez gaworzenie lub próby mówienia; stają się złe także wtedy, kiedy otoczenie nie poświęca im tyle uwagi, ile pragną, lub gdy się im odbiera ich własność
• dzieci w wieku przedszkolnym złoszczą się z tych samych powodów co niemowlęta, szczególnie irytują się wtedy, gdy zabiera się im ich własność, ciągle toczą boje z innymi dziećmi, które chcą im zabrać zabawki lub przeszkadzają w zabawach; złoszczą się, kiedy zabawki i inne przedmioty nie działają zgodnie z ich życzeniem, a także wówczas, gdy popełniają błędy w podejmowanych czynnościach; ponadto wpadają w złość, kiedy dorośli wydają im polecenie, aby zrobiły coś, czego akurat nie chcą w danym momencie robić
• u starszych dzieci złość może być wywołana przez sprzeciwianie się ich żądaniom, przeszkadzanie w wykonywanej czynności, ustawiczne wynajdywanie błędów, poszturchiwanie, pouczanie lub robienie niekorzystnych porównań z innymi dziećmi; starsze dzieci często stawiają sobie cele przekraczające ich możliwości, kiedy nie uda się tych celów zrealizować, wpadają w gniew skierowany przeciwko sobie lub przeciwko tym osobom, które w ich mniemaniu przeszkodziły im w osiągnięciu celu; często złoszczą się, gdy czują, że one same lub ich przyjaciele są niesłusznie łajani lub karani albo kiedy są lekceważeni, ignorowani lub ośmieszani przez inne dzieci.

 

            Reakcje złości – wszelkie formy reakcji złości można podzielić na dwie zasadnicze grupy:

 

• reakcje impulsywne – określa się zwykle jako agresję, jest ona skierowana bezpośrednio przeciwko osobom, zwierzętom lub przedmiotom; reakcje impulsywne mogą przybierać postać reakcji fizycznych lub słownych; dla małych dzieci typowe są gwałtowne wybuchy złości lub napady złego humoru, około 4 r.ż. do repertuaru reakcji gniewu dołącza się agresja słowna; większość impulsywnych reakcji gniewu jest skierowanych przeciwko innym ludziom, dzieci mogą także kierować złość przeciwko sobie;
• reakcje hamowane – są opanowywane lub ukrywane, dzieci mogą zamknąć się w sobie, aby nie dopuścić do urażenia osoby lub obiektu, mogą stać się apatyczne, pozorując obojętność lub „brak werwy”; mogą przejawiać swą złość w następujący sposób: przez zadanie sobie bólu fizycznego, ponury nastrój, litowanie się nad sobą samym, grożenie ucieczką.

 

Zazdrość

            Zazdrość jest normalną reakcją na aktualną, przypuszczalną lub zapowiedzianą utratę miłości. Zazdrość wynika ze złości, która wzbudza postawę oburzenia skierowanego przeciw ludziom. Często przejawy zazdrości zawierają elementy strachu połączonego z gniewem. Osoba zazdrosna jest niepewna uczuć kochanej osoby i boi się utracić swoje dotychczasowe miejsce w jej uczuciach. Uczucie zazdrości jest zawsze wywoływane sytuacją o charakterze społecznym.

            Najczęstsze reakcje zazdrości w okresie dzieciństwa:

 

• reakcje bezpośrednie – wyrażają się w postaci agresywnych ataków, takich jak gryzienie, kopanie, bicie, popychanie, uderzanie pięścią i drapanie, lub
  w formie działań społecznie akceptowanych, zmierzających do górowania nad rywalem w walce o względy i uczucia ukochanej osoby; kiedy zazdrość wypływa z zawiści, dzieci mogą angażować się w działania społecznie nie aprobowane, np, oszustwo lub kradzież; mogą wyrażać niezadowolenie z tego, co mają, wypowiadać cierpkie uwagi na temat przedmiotów przez siebie pożądanych lub oskarżać rodziców, że nie kupują im rzeczy, jakie mają ich koledzy; często zdarza się, że dzieci zazdrosne lekceważąco wypowiadają się o osobach, które wzbudziły ich zazdrość;
• reakcje pośrednie – są bardziej subtelne od reakcji bezpośrednich i dlatego trudniej je rozpoznać, zalicza się do nich infantylne formy zachowań, typowe dla wcześniejszych okresów rozwoju, np. moczenie się, ssanie kciuka, zwracanie na siebie uwagi poprzez manifestowanie strachu lub wstrętu do jedzenia, brak grzeczności, zachowanie destrukcyjne, reakcje słowne, jak skarżenie i przezywanie, rzadkie okazywanie uczuć i pomocy, skierowanie swoich uczuć na zabawki lub zwierzęta, wreszcie zachowanie przytłumione, jak w stanie smutku.

 

            Reakcje zazdrości u dzieci zmieniają się z wiekiem w sposób możliwy do przewidzenia. Reakcje małych dzieci są głównie bezpośrednie i agresywne, reakcje dzieci starszych są bardziej różnorodne i pośrednie, choć zdarzają się im też reakcje agresywne, najczęściej w szkole i na boisku.

 

Żal

            Żal jest stanem urazu psychicznego, uczuciem rozpaczy po stracie czegoś szczególnie kochanego. W łagodniejszej postaci występuje pod nazwą smutku lub przygnębienia. Żal należy do najbardziej nieprzyjemnych uczuć.

            Żal nie jest nazbyt typowym uczuciem wśród większości dzieci. Trzy są tego powody. Po pierwsze, rodzice, nauczyciele oraz inne osoby dorosłe starają się ustrzec dzieci przed bolesnymi aspektami żalu, zakładając, że może on zakłócić szczęśliwe dzieciństwo i stanowić podstawę nieudanej dorosłości. Po drugie, ponieważ dzieci, zwłaszcza młodsze, mają krótką pamięć, można odwrócić ich uwagę od żalu i pomóc im o nim zapomnieć, poprzez skierowanie jej na coś przyjemnego. Po trzecie, dostarczając dziecku przedmiot, który zastąpi to, co utraciło – ulubioną zabawkę lub jednego z rodziców – możemy obrócić żal dziecka w radość.

 

            Z wiekiem dzieci doznają coraz więcej uczuć żalu, ponieważ nie są już tak przed nim chronione jak w młodszym wieku, mają lepszą pamięć i mimo odwracania uwagi i podsuwania obiektów zastępczych w miejsce utraconych nie mogą zapomnieć straty. Ponadto częściej uczestniczą w sytuacjach, które powodują uczucie żalu.

 

            Charakterystyczne formy wyrażania żalu w dzieciństwie:

• Reakcje zewnętrzne. Typowym zewnętrznym przejawem żalu w dzieciństwie jest płacz. Może on być tak bolesny i długotrwały, że dziecko popada w stan bliski histerii, aż do całkowitego niemal wyczerpania. Jeśli dzieci tłumaczą sobie utratę obiektu jako karę za złe postępowanie, pogłębia to ich rozpacz.
• Reakcje ukryte. Tłumionym przejawem żalu jest uogólniony stan apatii, wyrażający się utratą zainteresowania tym, co się dzieje w otoczeniu, brakiem łaknienia, bezsennością, skłonnością do strasznych snów, odmową zabawy, brakiem kontaktów z innymi osobami i ogólnym zobojętnieniem. Przedłużający się stan żalu prowadzi do lęku, z wszystkimi jego negatywnymi konsekwencjami.

 

Ciekawość

            Dziecko przejawiające ciekawość to dziecko, które reaguje pozytywnie na nowe, nieznane, niezwykle lub tajemnicze elementy w swoim otoczeniu, zbliżając się do nich, badając je lub manipulując nimi; przejawia potrzebę lub pragnienie lepszego poznania siebie i/lub swego otoczenia; badawczo przygląda się swojemu otoczeniu, szukając nowych doświadczeń; wytrwale sprawdza i/lub bada bodźce, aby je lepiej poznać.

            Ciekawość dzieci wzrasta w miarę jak poszerza się środowisko, w którym żyją. Szczególnie interesują je wszelkie nagłe zmiany zachodzące w środowisku oraz w ich własnym organizmie.

 

Radość, przyjemność, zadowolenie.

            Radość jest uczuciem przyjemnym. Jej łagodniejsze formy określa się jako przyjemność albo zadowolenie. Choć zachodzą między dziećmi różnice pod względem intensywności radości, to jednak rozmiary i sposób jej przejawiania można do pewnego stopnia przewidzieć. Można na przykład przewidzieć tendencje związane z wiekiem: małe dzieci bardziej uzewnętrzniają swą radość niż dzieci starsze.

            Przejawy radości wahają się od stanu spokojnego, cichego samozadowolenia do zanoszenia się śmiechem. Śmiech jest zaraźliwy. Gdy dzieci przebywają razem z innymi osobami, śmieją się więcej niż wtedy, kiedy są same. Odnosi się to do niemowląt i jest jeszcze bardziej charakterystyczne dla starszych dzieci, które zawsze chcą robić to, co robią ich rówieśnicy. W miarę jak dziecko podrasta, uczy się wyrażać swą radość w sposób aprobowany przez grupę społeczną, z którą się identyfikuje.  Uczuciom radości zawsze towarzyszy uśmiech lub śmiech i ogólne odprężenie całego ciała. Kontrastuje to wyraźnie z naprężeniem ciała, które występuje przy emocjach nieprzyjemnych.

 

Miłość

            Miłość jest reakcją emocjonalną skierowaną na osobę, zwierzę lub przedmiot. Wyraża ona serdeczny stosunek, życzliwość, wzajemne zrozumienie lub gotowość niesienia pomocy. Powyższe przejawy mogą przybierać postać fizyczną bądź słowną. Uczenie się odgrywa ważną rolę w dobieraniu poszczególnych osób lub przedmiotów, które dziecko darzy swym uczuciem. Dzieci mają tendencję do obdarzania największym uczuciem tych osób, które okazują im serdeczność. Początkowo ich uczucie dotyczy ludzi, natomiast zwierzęta lub ukochane przedmioty czasami mają zastąpić kochane osoby.

            Aby miłość stała się uczuciem przyjaznym i pomagała w dobrym przystosowaniu się, musi być odwzajemniana. Muszą istnieć więzi uczuciowe między dzieckiem a osobami znaczącymi w jego życiu.

 

Uczucia dominujące

            Dominacja jakiegoś uczucia oznacza, że spośród wszystkich emocji tylko jedna lub pewna ich grupa ma przeważający wpływ na zachowanie danej osoby. Dziecko nie rodzi się z dominującymi uczuciami przyjemnymi lub nieprzyjemnymi czy też
z przewagą pewnej specyficznej emocji. Przeciwnie, emocje, które staną się siłami dominującymi w życiu dziecka, zależą głównie od środowiska, w jakim dziecko wzrasta, od stosunków łączących je z osobami znaczącymi oraz od otrzymywanych wskazówek jak należy kontrolować swoje emocje.

 

            Czynniki wpływające na przewagę określonych emocji:

 

• Stan zdrowia. Dobry stan zdrowia sprzyja dominacji emocji przyjemnych, natomiast słabe zdrowie powoduje przewagę emocji nieprzyjemnych.
• Atmosfera w domu. Jeśli dziecko wzrasta w środowisku domowym, w którym panuje pogodny nastrój, a tarcia, zazdrość, niechęci i inne negatywne emocje należą do rzadkości, prawdopodobnie wyrośnie na człowieka szczęśliwego.
• Styl wychowawczy. Autokratyczny styl wychowania, w którym stosuje się metodę karania, aby zmusić dziecko do bezwzględnego posłuszeństwa, wyzwala przewagę emocji nieprzyjemnych, natomiast styl demokratyczny bądź permisywny stwarza atmosferę pełną odprężenia, która sprzyja przejawianiu emocji przyjemnych.
• Wzajemne stosunki z członkami rodziny. Konfliktowe stosunki z rodzicami lub rodzeństwem wzbudzają wiele gniewu i zazdrości, co może doprowadzić do przewagi tych emocji w życiu rodzinnym dziecka.
• Stosunki z rówieśnikami. Dziecko akceptowane przez grupę rówieśniczą będzie przeżywać wiele emocji przyjemnych, gdy jest natomiast odrzucone lub ignorowane, doświadcza przeważnie uczuć negatywnych.
• Nadmierna opiekuńczość. Rodzice nadmiernie ochraniający, którzy widzą wszędzie potencjalne niebezpieczeństwo, rozwijają u dziecka dominujące uczucie strachu.
• Aspiracje rodziców. Jeśli rodzice mają zbyt wysokie aspiracje w stosunku do dziecka, wówczas staje się ono speszone i zawstydzone oraz ma poczucie winy, gdy z krytycznych uwag dowiaduje się, że nie spełnia pokładanych w nim nadziei. Powtarzające się doświadczenia tego typu mogą w niedługim czasie doprowadzić do przewagi emocji nieprzyjemnych w życiu dziecka.
• Kierowanie wychowawcze. Pouczenia, w trakcie których wyjaśnia się dziecku, dlaczego pewne frustracje są konieczne, mogą prowadzić do zmniejszenia znaczenia uczuć gniewu i złości. W przeciwnym razie emocje te mogą stać się dominującymi, zwłaszcza gdy dziecku wydaje się, że frustracje niesłusznie są jego udziałem.

 

Opracowanie K. Procek-Hryniewicz

na podstawie książki E. Hurlock „Rozwój dziecka”