Ryzyko dysleksji

 

Termin ryzyko dysleksji stosuje się wobec młodszych dzieci wykazujących wybiórcze zaburzenia w rozwoju psychoruchowym, które mogą warunkować wystąpienie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu. Termin ten stosuje się również w odniesieniu do uczniów, którzy napotykają na pierwsze, lecz nasilone, trudności w nauce – pomimo inteligencji w normie, dobrze funkcjonujących narządów zmysłu, właściwej opieki wychowawczej i dydaktycznej w domu oraz szkole.

 

Ryzyko dysleksji jest zatem prawdopodobne u osób:

• obciążonych genetycznie (dysleksja występuje w rodzinie),
• pochodzących z nieprawidłowo przebiegającej ciąży i porodu,
• u których można zaobserwować dysharmonie w rozwoju psychomotorycznym.

 

 

Symptomy ryzyka dysleksji, które można dostrzec w kolejnych etapach rozwoju, zostały opisane niżej. Do rozpoznania zagrożenia dysleksją nie wystarczy stwierdzenie pojedynczego objawu. Im  więcej symptomów ryzyka dysleksji zauważamy, tym jest ona bardziej prawdopodobne.

 

WIEK NIEMOWLĘCY (O-pierwszy rok życia)

 

motoryka duża – opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy:

dzieci nie raczkują lub mało raczkują, gorzej utrzymują równowagę w postawie siedzącej i stojącej;

dzieci przejawiają minimalne dysfunkcje neurologiczne, jak np. obniżony tonus mięśniowy, utrzymujące się pierwotne odruchy wrodzone, które powinny zaniknąć do końca pierwszego roku życia.

 

WIEK PONIEMOWLĘCY (2-3 lata)

 

motoryka duża – opóźniony rozwój ruchowy:

dzieci mają trudności z utrzymaniem równowagi, automatyzacją chodu, później zaczynają chodzić, biegać;

 

motoryka mała – opóźniony rozwój motoryki rąk:

dzieci są mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze (np. myjąc ręce, ubierając się, jedząc łyżką zapinając duże guziki), a także mało sprawne w zabawach manipulacyjnych (np. polegających na budowaniu z klocków);

 

funkcje wzrokowe, koordynacja wzrokowo-ruchowa – opóźnienie rozwoju grafomotorycznego:

dzieci nie próbują same rysować, w wieku 2 lat nie naśladują rysowania linii, w wieku 2 lat 6 miesięcy nie potrafią naśladować kierunku poziomego i pionowego linii, w wieku 3 lat nie umieją narysować koła;

 

funkcje językowe – opóźnienie rozwoju mowy:

dzieci później wypowiadają pierwsze słowa (w pierwszym roku  życia), w wieku 2 lat – zdania proste i w wieku 3 lat – zdania złożone.

 

WIEK PRZEDSZKOLNY (3-5 lat)

 

motoryka duża – niska sprawność ruchowa w zakresie ruchów całego ciała, która objawia się tym, że dziecko:

• słabo biega,
• ma kłopoty z utrzymaniem równowagi, np. podczas chodzenia po linii krawężnika,
• z trudem uczy się jeździć na rowerku trzykołowym, hulajnodze,
• jest niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych; 

 

motoryka mała – słaba sprawność ruchowa rąk, której symptomami są:

• trudność i niechęć do wykonywania czynności samoobsługowych, np. zapinania małych guzików, sznurowania butów, zabaw manipulacyjnych, takich jak nawlekanie korali;

 

koordynacja wzrokowo-ruchowa, w zakresie której zaburzenia objawiają się:

• trudnościami z budowaniem z klocków,
• niechęcią dziecka do rysowania, wykonywanie bardzo uproszczonych rysunków,
• poprzez sposób trzymania ołówka w palcach (nieprawidłowy chwyt) – dziecko rysując za mocno lub za słabo go przyciska,
• brakiem umiejętności rysowania koła – w wieku 3 lat, kwadratu i krzyża – w wieku 4 lat, trójkąta i kwadratu opartego na kącie – w wieku 5 lat;

 

funkcje wzrokowe – zaburzenia w rozwoju objawiają się:

• nieporadnością w rysowaniu (rysunki bogate treściowo, lecz prymitywne w formie), trudnościami w składaniu według wzoru obrazków pociętych na części, puzzli, wykonywaniu układanek, mozaiki;

 

funkcje językowe – zaburzenia w rozwoju stają się widoczne poprzez:

• opóźniony rozwój mowy,
• nieprawidłową artykulację wielu głosek,
• trudności z wypowiadaniem nawet niezbyt złożonych wyrazów (częste przekręcanie wyrazów), wydłużony okres posługiwania się neologizmami,
• trudności z rozpoznawaniem i tworzeniem rymów i aliteracji trudności z zapamiętaniem i przypominaniem nazw (szczególnie sekwencji nazw, takich jak pory dnia, nazwy  posiłków),
• trudności z zapamiętaniem krótkich wierszyków i piosenek,
• trudności z budowaniem wypowiedzi, używanie głównie równoważników zdań i zdań prostych, mały zasób słownictwa;

 

lateralizacja – opóźniony rozwój:

brak przejawów preferencji jednej ręki;

 

orientacja w schemacie ciała i przestrzeni – opóźnienie orientacji:

z końcem wieku przedszkolnego dziecko nie umie wskazać prawej ręki (myli się).

 

KLASA  O (6-7 lat)

 

Objawy jak wyżej oraz:

 

motoryka duża – obniżona sprawność ruchowa, która objawia się tym,  że dziecko:

• słabo biega, skacze,
• ma trudności z wykonywaniem ćwiczeń równoważnych, takich jak chodzenie po linii, stanie na jednej nodze,
• ma trudności z uczeniem się jazdy na nartach, łyżwach, rowerze, hulajnodze;

 

motoryka mała – mała sprawność manualna, dla której charakterystyczne są:

• trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi, np. z zawiązywaniem sznurowadeł na kokardkę, używaniem widelca, nożyczek,
• trudności z opanowaniem prawidłowych nawyków ruchowych podczas rysowania i pisania, np. dziecko pomimo wielu  ćwiczeń niewłaściwie trzyma ołówek w palcach,
  w niewłaściwym kierunku kreśli linie pionowe (od dołu do góry) i poziome (od prawej do lewej);

 

koordynacja wzrokowo-ruchowa – zaburzenia objawiają się:

• trudnościami z rzucaniem i chwytaniem piłki,
• tym,  że dziecko  źle trzyma ołówek w palcach (nieprawidłowy chwyt), ma trudności z rysowaniem szlaczków, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych (np. rysowaniem rombu w wieku 6-7 lat);

 

funkcje językowe – zaburzenia objawiają się jako:

• wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów (przestawianie głosek i sylab, asymilacje głosek, np. sosa lub szosza),
• błędy w budowaniu wypowiedzi, błędy gramatyczne,
• trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych wyrażających stosunki przestrzenne: nad - pod, za - przed, wewnątrz - na zewnątrz,
• trudności z różnicowaniem podobnych głosek (np.
  z-s, b-p, k-g) w porównawanych słowach typu: kosa - koza lub tzw. sztucznych: resa - reza,
• mylenie nazw zbliżonych fonetycznie,
• trudności z dokonywaniem operacji (analizy, syntezy, opuszczania, dodawania, zastępowania, przestawiania) na cząstkach fonologicznych (logotomach, sylabach, głoskach) w takich zadaniach, jak wydzielanie sylab i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem (zaburzenia analizy i syntezy głoskowej i sylabowej), analizowaniem struktury fonologicznej słów (np. w poleceniach typu odszukaj słowa ukryte w nazwie „lewkonia”, o czym myślę: Baba . .aga, co to znaczy „kapiekasek”, „karwony czepturek”), rozpoznawaniem
  i tworzeniem rymów i aliteracji (np. w poleceniach typu: wymyśl rym do słowa „mama”, które słowa się rymują: „Tomek – a które słowo brzmi inaczej; które brzmią podobnie „kolejka-pociąg-kolega”),
• trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie,
• trudność z zapamiętywaniem nazw,
• trudność z zapamiętywaniem materiału uszeregowanego
  w serie i sekwencje, takiego jak nazwy dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków, sekwencji czasowej: wczoraj - dziś jutro i sekwencji cyfr: szeregów 4-cyfrowych;

 

funkcje wzrokowe – zaburzenia, które można dostrzec, gdy dziecko ma:

• trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowaniem w całość, np. podczas budowania według wzoru konstrukcji z  klocków lego, układania mozaiki,
• trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki,
• trudności z odróżnianiem kształtów podobnych (np. figur geometrycznych, liter m-n, l-t-i) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d);

 

lateralizacja – opóźnienie rozwoju lateralizacji

obserwujemy brak ustalenia ręki dominującej;

dziecko nadal jest oburęczne;

 

orientacja w schemacie ciała i przestrzeni – opóźnienie rozwoju orientacji w schemacie ciała i przestrzeni, które objawia się tym, że dziecko:

• ma trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała, gdy określa terminami: prawe - lewe (np. prawa i lewa ręka, noga, ucho);
• nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie (np. droga na prawo, drzwi na lewo);
•  orientacja w czasie - zaburzenia dotyczące trudności
  z określaniem pory roku, dnia;

 

czytanie – nasilone trudności w nauce czytania, dla których charakterystyczne jest to, że dziecko:

• czyta bardzo wolno,
• głównie głoskuje i nie zawsze dokonuje poprawnej wtórnej syntezy,
• przekręca wyrazy,
• nie rozumie przeczytanego zdania;

 

pierwsze próby pisania – można zaobserwować, że dziecko:

• często pisze litery i cyfry zwierciadlanie, odwzorowuje wyrazy, zapisując je od strony prawej do lewej.

 

Współwystępowanie wielu wymienionych objawów u jednego dziecka pozwala z większą pewnością przypuszczać, że mamy do czynienia z dzieckiem ryzyka dysleksji.

 

W pierwszych latach nauki dziecka w szkole, dorośli powinni zwrócić uwagę na następujące symptomy i odpowiednio zainterweniować – poddać dziecko badaniom diagnostycznym i zadbać o to, by uzyskało ono pomoc od pedagoga.

 

WIEK SZKOLNY (klasa I-III)

 

motoryka duża, czyli mała sprawność ruchowa całego ciała, która objawia się tym, że dziecko:

• ma trudności z opanowaniem jazdy na hulajnodze, dwukołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach,
• niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach w-f, ponieważ ma trudności z wykonywaniem niektórych ćwiczeń, np. układów gimnastycznych;

 

motoryka mała, czyli obniżona sprawność ruchowa rąk – zauważamy, że dziecko:

• nie opanowało w pełni czynności samoobsługowych związanych
  z ubieraniem się, myciem i jedzeniem (nożem i widelcem);

 

koordynacja wzrokowo-ruchowa – zaburzenia objawiają się:

• trudnościami z rzucaniem do celu i chwytaniem,
• niechęcią do rysowania i pisania,
• poprzez sposób trzymania ołówka/długopisu – dziecko zbyt mocno przyciska ołówek/długopis, przez co ręka szybko się męczy,
• trudnościami z rysowaniem szlaczków w liniaturze zeszytu,  odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych,
• poprzez niski poziom graficzny rysunków i pisania – dziecko „brzydko” rysuje (poziom wykonania – nieadekwatny do wieku  życia) i niestarannie pisze (nie mieści się w liniaturze, zagina „ośle uszy” na rogach kartek zeszytu, pisze wolno);

 

funkcje wzrokowe – objawy  zaburzeń to:

• trudności z wyróżnianiem elementów z całości i/lub z ich syntetyzowaniem w całość, np. podczas budowania według wzoru konstrukcji z klocków, układania mozaiki,
• trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki,
• trudności z odróżnianiem kształtów podobnych (np. liter m-n,
  l-t-ł) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d);

 

funkcje językowe – objawy zaburzeń to:

• wadliwa wymowa,
• przekręcanie złożonych wyrazów (przestawienie głosek i sylab, asymilacje głosek, np. sosa lub szosza),
• używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym: trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych, sformułowań wyrażających stosunki przestrzenne: nad-pod, za-przed, wewnątrz, na zewnątrz;

• trudności z pamięcią fonologiczną. sekwencyjną czyli trudności dotyczące zapamiętywania: sekwencji nazw, np. nazw dni tygodnia, pór roku, nazw kolejnych posiłków, sekwencji czasowej: wczoraj–dziś–jutro i sekwencji cyfr: szeregów 4-cyfrowych: wierszy, piosenek, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie,
• trudności z szybkim wymienieniem nazw, np. wszystkich znanych owoców, szeregu słów, wolne tempo nazywania szeregu prostych obrazków,
• trudności z nazywaniem i zapamiętywaniem liter alfabetu, cyfr, powtarzaniem z pamięci szeregu słów oraz szeregów cyfrowych (złożonych z pięciu cyfr),
• trudności z zapamiętaniem tabliczki mnożenia;

 

lateralizacja – utrzymywanie się oburęczności;

 

orientacja w schemacie ciała i przestrzeni – przejawy zaburzeń to:

• trudność z jednoczesnym wskazywaniem na sobie części ciała
  i określaniem ich terminami: prawe-lewe, np. odróżnieniem prawej i lewej ręki, strony ciała,
• trudności z określaniem położenia przedmiotów względem siebie, np. droga na prawo, zaś drzwi na lewo,
• pisanie liter i cyfr zwierciadlane i/lub zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony;

 

czytanie – nasilone trudności w nauce czytania, które można dostrzec, jeżeli dziecko:

• bardzo wolno czyta – prymitywna technika (głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa), ale mało błędów,
• bardzo szybko czyta, lecz popełnia przy tym wiele błędów – wynikają one z tego, że dziecko domyśla się treści na podstawie kontekstu,
• niewłaściwie i słabo rozumie przeczytany tekst;

 

pisanie – trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane
z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej to:

• trudność z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter
  o skomplikowanej strukturze (np. wielkie litery pisane: F, H, Ł, G),
• mylenie liter podobnych pod względem kształtu, np. l-t-ł, m-n,
• mylenie liter identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni: p-b-d-g,
• popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów;

 

pisanie – trudności z opanowaniem poprawnej pisowni wynikające
z opóźnienia rozwoju fonologicznego aspektu funkcji językowych (spostrzegania słuchowe go dźwięków mowy) i pamięci fonologiczne objawiają się:

• myleniem liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (np. głoski zs, w-f, d-t, k-g),
• trudnościami z zapisywaniem zmiękczeń, myleniem głosek i -j, głosek nosowych ą - om, ę - en,
• nagminnym opuszczaniem, dodawaniem, przestawianiem, podwajaniem liter i sylab,
• pisaniem wyrazów bezsensownych,
• nasilonymi trudnościami podczas pisania ze słuchu (dyktanda);

 

orientacja w czasie – przejawy zaburzeń to:

• trudności z określaniem pory roku, dnia, czasu na zegarze.

 

Jeżeli wyżej wymienione symptomy oraz trudności w czytaniu
i pisaniu utrzymują się u dzieci w klasie II pomimo pomocy udzielanej przez rodziców w domu i właściwej pracy nauczyciela
w szkole, należy przeprowadzić badanie diagnostyczne w poradni psychologiczno-pedagogicznej w celu stwierdzenia, co jest przyczyną owych zaburzeń. Jedną z nich może być właśnie dysleksja.

 

 

Omówione symptomy dysleksji stanowią fragment publikacji p. prof. Marty Bogdanowicz „Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie”